Bir bebek nasıl oluşur? Eskiden bu sorunun basit bir cevabı vardı. Bir erkek ve kadın cinsel ilişkiye girer, erkek spermi dişinin yumurtasını döller ve 9 ay sonra bir bebek doğardı. Ancak günümüz dünyasında tıbbi gelişmeler bu cevabı karmaşıklaştırmıştır. Örneğin, son zamanlarda belirli bir genetik bozukluk sınıfının bebeğe bulaşmasını önlemek için mitokondriyal transfer adı verilen yeni bir teknik ortaya çıkmıştır. Bu teknik, üç kişiden gelen DNA’yı “üç ebeveynli bebek” oluşturmak için birleştirmektedir. Fakat bu bu oldukça tartışmalı bir konudur.
Mitokondriyal Bozukluklar Nelerdir?
Vücudun belirli işlevleri yerine getiren organlar olduğu gibi, her hücrenin, yaşamını sürdürmesi için belirli görevleri olan, organel olarak adlandırılan küçük yapıları vardır. Örneğin, her hücredeki birincil organellerden biri, DNA’yı veya genetik bilgileri içeren çekirdektir. Başka bir organel türü, hücrelere ve dolayısıyla vücudu enerji sağlama işlevi gören mitokondridir. İlginç bir şekilde, mitokondri çok az miktarda DNA içerir, bu da onları genetik bilgiyi barındırmak için çekirdekten başka tek organel yapmaktadır.
DNA öncelikle çekirdektedir, ancak mitokondride az miktarda bulunur. Nükleer DNA’ya benzer şekilde, mitokondriyal DNA önemli bir amaca hizmet eder, yani hücresel fonksiyonları yerine getiren proteinler olarak adlandırılan moleküler makineler için genetik planı sağlamaktır. Bununla birlikte, mitokondrinin DNA taşıma kapasitesi de onlara genetik bir sorumluluk verir. Spesifik olarak, tıpkı nükleer DNA gibi, mitokondriyal DNA, DNA kodundaki hastalığa neden olabilecek mutasyonlara karşı hassastır. Bu DNA mutasyonları hasarlı mitokondriyal proteinlerin üretimine yol açarsa, mitokondriyal bozukluklar olarak adlandırılan bir hastalık sınıfına neden olabilirler.
Mitokondriyal bozukluklar oldukça yaygındır ve Amerika Birleşik Devletleri’nde 5.000 doğumdan en az birini etkiler ve çok benzersiz bir kalıtım paterni sergiler. Her iki ebeveynden bir çocuğa eşit parçalarda geçirilen nükleer DNA’nın aksine, mitokondri sadece annelerden miras alınır. Bu nedenle, bir anne mitokondriyal DNA’ya zarar verdiyse, çocukları anneden alacakları mitokondriyal mirasla hasarlı mitokondri oranına bağlı olarak çeşitli şiddette hastalığa neden olabilir ve bunu tüm çocuklarına geçirebilir.(geçirmeyebilir de)
Mitokondriyal Transfer Nedir?
Mitokondriyal bozukluklar gebe kalmaya çalışan çiftler için yıkıcı olabilir. Örneğin, bir çift çeşitli düşükler yaşamış ve yedi yaşın altındaki iki çocuğu şiddetli nörodejenerasyona neden olan, mitokondriyal bir bozukluk Leigh Sendromu yüzünden kaybetmiştir. Anne hastalık için bir taşıyıcı iken, hücrelerinde mitokondrinin sadece bir kısmının hasarlı DNA taşıdığı için kendisi nörolojik semptomlara sahip değildir. Çocuk sahibi olmaya kararlı olan çift, New York’taki Yeni Umut Doğurganlık Merkezi kısırlık uzmanı Dr. John Zhang’a müracaat etmiştir. Dr. Zhang ve ekibi 1983’ten beri var olan teknolojiyi, insanlarda ilk kez kullanmaya çalışarak mitokondriyal transfer gerçekleştirmişlerdir.
Mitokondriyal transfer, annenin yumurtasındaki hasarlı mitokondri başka bir kadının donör yumurtasından sağlıklı mitokondri ile değiştirerek yapılmaktadır. Gelişmekte olan embriyo anne ve babadan gelen nükleer DNA’nın yanı sıra donör yumurtadan alınan mitokondriyal DNA’ya sahiptir. Dr. Zhang, çalışmalarını hakemli bir makalede aktardığına göre, hastanın durumunda, bu prosedür Leigh sendromu olmayan bir erkek bebeğin doğumuyla sonuçlanmıştır ve görünüşte tedavi edilemez bir hastalığı iyileştirmiştir.
Yeni Doğum Tekniği
Bu ilk çocuk 2016 yılında Meksika’da doğduğu zaman basında “üç ebeveynli bebek” olarak anılmıştır. Çocuk her ebeveynden eşit oranda DNA’ya sahip olmadığından bu terim biraz yanıltıcıdır. Daha ziyade, çocuğun DNA’sının çoğu ebeveynlerinden, donör yumurtasının veya diğer bir tabirle üçüncü ebeveynin mitokondrisinin sadece küçük bir kısmından gelmektedir.
Doktorlar önce genetik materyali donör yumurtadan (mor) çıkarır, sağlıklı mitokondri ve diğer besinlerle dolu boş bir yumurta bırakırlar. Sonraki doktorlar genetik materyali annenin yumurtasından (deniz mavisi) çıkarır ve şimdi boş donör yumurtasına aktarırlar. Transferden sonra, yeni tasarlanmış yumurta (mor + deniz mavisi) babasının spermiyle (karanlık deniz mavisi) döllenir ve daha sonra annenin rahmine implante edilmektedir.
Biyolojik Endişeler
Mitokondriyal transfer ve diğer yardımcı üreme teknolojileri, doğacak bebekler için bir dizi biyolojik, etik ve yasal kaygıya kapı açmıştır. Mitokondriyal transferin kullanımı hala birçok güvenlik endişesi olduğundan tartışmalıdır. Örneğin, bazı mutant mitokondrilerin yanlışlıkla anneden taşınabileceğine dair endişeler vardır. Bu bulaşma meydana gelirse, birçok çocuğun daha sonraki yaşamında mitokondriyal bir bozukluk geliştirip geliştirmeyeceği veya mitokondriyal bozuklukları yavrularına geçirip geçirmeyeceği merak konusudur. Ek olarak, bir kişide üç ebeveynin DNA’sının yan etkileri hakkında endişeler vardır. Araştırma hücre kültürü veya primatlarda bu konular çocuğun sağlığını etkilemeyen düşündürmektedir; ancak bu teknik insanlarda kullanıldığında her şey değişebilir. Bilim topluluğu, kullanmaya devam etmenin güvenli olup olmadığını belirlemek için mitokondriyal transfer kullanarak dünyaya gelen tüm çocukları yakından takip edecektir.
Tıp camiası, bu güvenlik endişeleri giderilmeden önce bu teknolojinin hızlı bir şekilde genişlemesinden de endişe duymaktadır. Bu, özellikle bu teknolojinin düzenlenmediği Ukrayna gibi yerlerde geçerlidir; bu yasaklandığı Amerika Birleşik Devletleri veya şartlı olarak sadece mitokondriyal bozuklukları tedavi etmesine izin verilen Birleşik Krallık’ın aksine bir durumdur. Nadiya Kliniği Müdürü Dr. Valery Zukin, infertiliteyi tedavi etmek için mitokondriyal transfer kullanan bir Ukrayna ekibine liderlik etmektedir. Mitokondriyal transfer kullanan en az 4 çiftin sağlıklı dünyaya gelen(görünürde) çocuklara başarılı bir şekilde yardımcı olmuştur, çünkü bu çiftler geleneksel in vitro fertilizasyon (IVF) yoluyla gebe kalamamışlardır. Bu çocukların doğumundan önce, tekniğin genel doğurganlık sorunları için işe yarayıp yaramayacağı belirsiz bir durumdu ve tedavinin hangi yönünün bu sorunların üstesinden gelmesine yardımcı olduğu bilinmemektedir. Bazıları, donör mitokondrilerin teşhis edilmemiş metabolik problemlerin üstesinden gelmesine yardımcı olabilir, ancak tıp topluluğu tekniği genişletmeden önce daha fazla araştırma yapılması gerektiğini düşünmektedir.
Etik Kaygılar
Etikistler ayrıca mitokondriyal transferin olası yanlış kullanımından da endişe duymaktadırlar. CRISPR-Cas9 gibi genom düzenleme teknolojilerindeki son artışla birlikte, dünya çapında biyoetikçiler ebeveynden çocuğa aktarılan genetik bilgilerde yapılan değişiklikler olabileceğini savunmaktadırlar. Ancak bu, mitokondriyal transferin bir sonucu ancak bir kız çocuğu doğduğunda tam olarak gerçekleşir; kızı mitokondriyal DNA’yı gelecekteki tüm çocuklarına aktaracağı üçüncü bir bilinmeyen donörden taşıyacaktır. Ve onların da kızları olursa, bu donör DNA’yı geçirmeye devam edecek ve birçok neslin genetik bilgisini tam olarak tahmin edilemeyecek yollarla kuşaktan kuşağa taşımaya devam edecektir.
Bu ikilem ilginç bir soru gündeme getirmektedir: mitokondriyal transferin ebeveynleri, kan çizgilerinin seyrini potansiyel olarak değiştirmeyi önlemek için sadece erkek embriyoları mı seçmeli veya gelecekteki potansiyel nesillere rağmen ebeveynlerin her iki cinsiyetten çocuğu olma hakkı var mıdır?
Biyoloji ve güvenlik kaygıları daha iyi anlaşıldıkça, bu yeni teknolojinin etik ve yasal sonuçları önümüzdeki yıllarda dünya genelindeki yasal boyutta tartışılacak gibi durmaktadır.
Kaynak+ foto: Harvard Üniversitesi Moleküler ve Hücresel Biyoloji Bölümü ve Genetik Bölümü’
sciencedirect.com
