Dünyada qadın hüquqları məsələsini müzakirə edərkən Türkiyədə vəziyyət o qədər də yaxşı deyildi. Qadın, şahıs hegemonluğu altında ənənəyə qapıldı. Geyinmə paltarları və ictimai sahəyə çıxma vaxtları kimi çox maraqlı qaydalar sultanların fərmanları ilə təyin olundu.
Tanzimat və Konstitusiya Monarxiyası dövründə qadınlar bir araya gələrək səslərini eşitdirməyə çalışdılar. Ancaq siyasal hüquqlar qadınların gündəmində deyildi. Çünki hamısı siyasal hüquqların sosial hüquqlar olmadan qazanılmayacağını bilirdilər. Bu dövr Nezihe Muhiddin, Fatma Aliye, Emine Semiye və Selma Rıza kimi qadınlar tərəfindən qeyd olundu. Təəssüf ki, ictimai və siyasal sahədə onların mübarizəsi qarşılıqlı alınmadı.
Mustafa Kamal Mustafa Kemal Atatürk rəhbərliyi Türkiyə Cümhuriyyətini qurduqda, müasir və demokratik bir ölkə qurmadan əvvəl qadın hüquqlarına zəmanət verməyə qərar verdi
1924-cü ildə qadınlara bərabər təhsil hüququ verildi və 1926-cı ildə Mülki Məcəllə elan edildi və qadınlar və kişilər qanun qarşısında bərabər vəzifələrə gətirildi. 1930-cu ilədək qadınlar bələdiyyə seçkilərində səs vermək və seçilmək hüququna sahib idilər. 1933-cü ildə qanunlarda qadınların muxtarlar və kənd ağsaqqallarına seçilməsinə olanak verən tənzimləmələr edildi. 5 dekabr 1934-cü ilədək qadınlar artıq deputatlar seçib seçilə bildilər. Bu hadisə tüm dünyada sensasiyaya səbəb oldu. Çünki müasir Avropanın bir çox ölkəsində qadınlar hələ də siyasal hüquqlardan məhrum idilər.
Qadınların deputat seçmə və seçilmə hüququ tüm ölkədə o qədər coşğuyla qarşılandı ki, 1934-cü ildən sonrasında 5 dekabr Qadın Hüquqları Günü kimi qeyd olundu.
Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi altında; Qadınların ictimai sahədəki mövcudluğu üçün tüm qanuni maneələr aradan qaldırıldı. Artıq 5 dekabr qadın hüquqları günü kimi qeyd ediləcək. İndi qadınların tarix səhnəsinə çıxma vaxtı gəldi. Qadınlar, qanuni və bu tarz şeyleri o qədər uğurlu bir şəkildə istifadə etdilər ki, Türkiyənin qabaqcıl qadınlarının siyasal hüquqları tüm dünyanın adını elan edə bildi. Budur, Türkiyənin qabaqcıl qadınlarından bəziləri …
1. Fəlakətə İnanın (1908-1985)
Atatürkün övladlığa götürdüyü övladlarından kabul edilen Afet İnan, tüm həyatını müasir Türkiyənin qurulmasına həsr etdi. Bu gün 5 dekabr tarixini qadın hüquqları günü kimi qeyd ediriksə, Afət İnanın bu işdə böyük oranı var. 1925-ci ildə İzmirdə dərs deyərkən Mustafa Kemal Atatürk şəhərə gələndə həyatı tamamilə dəyişir. Atatürklə görüşmək fürsəti tapdıqda dil və aspirantura təhsili almaq istədiyini izah edir. Mustafa Kamal Mustafa Kemal Atatürk, təhsil almaq istəyən hər türk gəncinə olduğu kimi Afet İnanı da dövlət təqaüdü ilə Lozanna və Cenevrəyə göndərir. Evə qayıtdıqdan sonrasında Afet İnan, xüsusilə qadın hüquqları və türk tarixi ilə əlaqədar təəccüblü araşdırmalar edərək Cümhuriyyət tarixindəki ilk ideoloqlardan biri oldu. Eyni zamanda, Ankara Universiteti Dillər, Tarix və Coğrafiya Fakültəsində İnqilab Tarixi kafedrası qurmaqda ittiham olunur. Hemen sonra Türk Tarix Cəmiyyətinin qurucu üzvlərindən biri oldu və uzun illər bu quruma rəhbərlik etdi.
2. Muazzez İlmiye Çığ (1914-)
Dünyanın aparıcı Sumeroloqlarından olan Muazzez Ilmiye Çığın 13 kitabı və çoxsaylı elmi məqalələri çap edilmişdir. 1940-cı ildə İstanbul Arxeologiya Muzeyində işə başladıqda Şumer, Akkad və Hitit dillərinə aid mixi sənədləri tərcümə edərək bir kataloq halına gətirdi. Bu əsərləri ilə üç böyük sivilizasiyanı tüm dünyaya tanıtdı. Həyatşünaslıq işlərinə həsr olunmuş uçqun, tarix, Türkiyədəki tüm tədqiqatçılar tərəfindən səy göstərmə bütidir. Bir reportajda bu ifadələrdən istifadə etdi: “Atatürkün dediklərini etdim, indi də edirəm. Çalışdım, çalışmaqdan heç vaxt usanmıram ”.
3. Süreya Ağaoğlu (1903-1989)
Süreyya Ağaoğlu, qadın hüquqları günü deyəndə ağla gələn ilk addır. Çünki o, Türkiyənin ilk qadın vəkili və qadın hüquqlarının əsas vəkilidir. Qadınların ictimai sferada da qarşılanmadığı bir vaxtda, məhkəmə binasının dəhlizlərini aşaraq ədaləti təmin etmək istəyirdi. ABŞ-da “Qadın Hüquqşünaslar Birliyi” nin və Avropada “Beynəlxalq Hüquqşünaslar Birliyinin” üzvü oldu. 1952-ci ildə Qadın Hüquqşünaslar Birliyinin prezidenti seçildi. Türkiyədə; Universitet Qadınları, Soroptomist Qadınlar və Türk Hüquqşünaslar Dərnəyi kimi bir çox dərnəyin qurulmasında iştirak etdi. 1989-cu ildə İstanbulda bir paneldən çıxarkən tarazlığını itirdi və beyin qanaması səbəbiylə yıxılaraq öldü. Türk qadınlığı uğrunda apardığı sərt mübarizə, Türk qadınının gələcəyə ümidlə baxmasına səbəb oldu.
4. Cale İnan (1914-2001)
Türkiyənin ilk qadın arxeoloqu olan Jale İnan, Perge və Side, antik şəhərdə günlə qarşılaşmaq üçün əhəmiyyətli rol oynadı. Türkiyədəki xilasetmə işlərində bir çox qədim şəhərlərin sədri idi. Uğurlu əsərləri ilə adını tüm dünyaya tanıdan Cale İnan, tarixi əsər qaçaqmalçılığına dözmədi. Türkiyədən qaçaqmalçılıq yolu ilə gətirilən bir çox dəyərli əsərləri sayəsində yenidən ölkəmizə gətirildi.
5. İdil Biret (1941-)
İdil Biretin fortepiano sevgisi üç yaşlarında başladı. Səkkiz yaşlarında ikən Fransaya dövlət təqaüdü ilə musiqi təhsili almağa göndərildi. Alfred Cortot və Fransadakı 20-ci əsrin ən böyük musiqiçilərindən olan Wilhelm Kempff ilə çalışdı. 16 yaşlarında ikən Boston Simfoniyası, London Simfonikası və Leninqrad Filarmoniyası kimi dünyanın ən böyük orkestrlərində iştirak etməyə başladı. Türkiyə, ABD, İngiltərə, Fransa və daha çox ölkə mükafat və medal aldı. Şopenin tüm əsərlərini lentə almışdır. Bu gün dünyanın hər yerində Şopen xatırlandıqda dərhal İdil Biret yada düşür. Türkiyənin “wunderkind” də təhsil almaq üçün xaricə göndərilən 8 yaşındakı uşaq, musiqi dünyasının ən məşhur fortepiano virtuozlarından biri olaraq ölkəsinə döndü.
6. Remziye Hisar (1902 – 1992)
Remziye Hisar, Türk tarixində bir çox ilklərə imza atan bir addır. Darulfunun kimya təhsili, ilk qadın, Türkiyənin ilk qadın kimyaçısı, Sorbonne doktoru dərəcəsini alan ilk Türk qadını Universitetindən … Langevin və Remziye Hisar olan Madam Curie kimi məşhur alimlərin tələbələri, çox uğurlu bir təhsil həyatı yaşadılar. Türkiyəyə qayıtdıqdan sonrasında 16 kitabda 5 kitab və kimya görüşməsini ehtiva edən bir açıqlama verdi. Zəka və çalışqanlıqla Türkiyə Cümhuriyyətində bir elmin öncüsü idi. Bir reportajda elm sahəsini niyə seçdiyini soruşduqda, o belə cavab verdi: “Qanun və ya ixtiraçılıq olsun istər elm dərslərində xarici adları görmək məni çox boğdu. Bu sahədə müvəffəq olsaydım, elm sahəsində bircə türk adı görməmək xəyal qırıqlığını aradan qaldıracağımı düşünürdüm ”.
7. Sabiha Bengütaş (1904 – 1992)
Türkiyənin ilk qadın heykəltəraşı Sabiha Bengütaş, Endüstri-i 1920-ci ildə Gözəl Sənətlər Məktəbinin rəsm şöbəsində oxumağa başladı. Təhsil həyatının ilk ilində müəllimi İhsan bəy Sabiha Bengütaşın istedadını dərhal hiss etdi. Bu səbəbdən müəllimi şöbəsini dəyişdirərək yenidən məktəbə başlamasını istədi. Türkiyənin heykəltəraşlıq şöbəsində ilk qadın tələbə idi. Çankaya Köşkünün bağçasındakı Mustafa Kemal Atatürk heykəli və Bursadakı İsmət İnönü heykəli Bengütaşın ən məşhur əsərlərindəndir.
8. Hakkaniyet Ağaoğlu (1929 – 2020)
20. əsrdə Türk ədəbiyyatında iz qoyan Hakkaniyet Ağaoğlu, yazılarına Millet qəzetində teatr tənqidləri yazaraq başladı. TRT Ankara Radiosunda radio teatr direktoru və şöbə müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Ankarada ilk özəl teatr olan Meydan Səhnəsinin qurucuları içinde idi. 1970-ci illərdən sonrasında hekayə və roman yazmağa yönəlmiş Ağaoğlu, Ölmək üçün Yalan və Bir Toy Şeklinde adlı kitabları ilə böyük bir təsir bağışladı. Hakkaniyet Ağaoğlu bu gün də ən çox oxunan müəlliflərdən biridir.
9. Mübeccel Kıray (1923 – 2007)
Mübeccel Kiray, Türkiyədəki sosiologiyanın əsl qurucusu olaraq qəbul edilir. Elmi işlər ilə Türkiyədəki ictimai dəyişikliyin nəbzini tutun Kiray, Türk cəmiyyətinin hər tərəfini daha yaxşı başa düşməsini təmin etdi. Yaşamış olduğu ölkənin insanları ilə maraqlandı. İnqilab, gənc respublikanın ağrılı dövrü, Türk xalqının həyəcanı, böhranın mənafeləri üçün qısaca hər şey Türkiyənin Mübeccel Kiray idi. Kıray’ın ən böyük gücü, yaxşı bir təlimatçı olması idi. Bu gün hörmətli sosioloqların əhəmiyyətli bir hissəsi onun tələbələridir. Əsərlərindən hələ də dərslərdə mənbə kitabı kimi istifadə olunur.
10. Türkan Saylan (1935 – 2009)
Türkan Saylan ömrünün çox hissəsini insanların rifahı haqqında düşünməyə sərf etdi. İstanbul Universiteti Tibb Fakültəsini bitirdikdən sonrasında Nişantaşı Xəstəxanasında Dermatologiya üzrə ixtisaslaşdı. Cüzam olaraq bilinən Türkiyədə 1976-cı ildə cüzam xəstəliyi üzərində işləməyə başladı. Tüm dünyada bu xəstəliyə qarşı mübarizənin başlangıcında durdu. Cüzamla Mübarizə Dərnəyi Türkiyədə qurdu. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının cüzam məsələləri üzrə məsləhətçisi idi. Beynəlxalq Cüzam Dərnəyinin qurucu üzvü və vitse-prezidenti oldu. İstanbulda Lepra Xəstəxanasının yaradılmasına öncülük etdi. Türkan Saylanın işi sayəsində dünya miqyasında cüzam azalmağa başladı. Bu səbəbdən Hindistanda Beynəlxalq Qandi mükafatına layiq görülmüşdür. Eyni zamanda, Uygar Həyatı Dəstəkləmə Dərnəyi quraraq təhsil almayan tüm uşaqların əllərindən tutdu. 2009-cu ildə vəfat etdikdə nəşr olunan əsərlərinin sayı 500-ü keçdi.
11. Nermin Abadan Unat (1921-)
Nermin Abadan Unat, Türkiyədə ünsiyyət elmlərinin meydana gəlməsinə qatqı təmin edən “ictimaiyyətlə əlaqələr” kimi bir ədəbiyyatda ilk dəfə sözü istifadə edən bir alim olaraq bilinir. Xüsusilə Türk immiqrant işçiləri və xaricdəki qadın hüquqları ilə əlaqədar işlərinə görə bir çox mükafata layiq görüldü. “Türk Cəmiyyətində Qadın” adlı əsəri İngilis və Alman dillərinə tərcümə edilmişdir. İşçi miqrantlarla bağlı işlərinə görə Almaniya Prezidentindən fərqlənmə medalı aldı. Gənc Cümhuriyyətin ölkə xalqına verdiyi enerji, ümid, xoşbəxtlik və cəsarət də Nermin Abadan Unatın həyatının mərkəzində idi. Ona hər tərəfdən dəstək olan ölkəsini o qədər çox sevirdi ki, oğluna Mustafa Kamal adını verdi.
Mənbə: 1 2
