Telomerler yaşlanma bulmacasında insanın yaşı üzerinde (en azından biyolojik olarak) daha fazla kontrole sahip olduğunu gösteren bilimin ilginç bir parçasıdır.
Telomerler Nelerdir?
Telomerler her kromozomun sonunda genetik verileri koruyan ve hücre bölünmesini mümkün kılan biraz DNA bulunur. Bu telomerler kromozomun ucundaki kapaklar gibi davranırlar ve bu kapaklar genellikle ayakkabı bağcığı uçlarıyla karşılaştırılır. Bu ipuçları, ayakkabı bağını telomerler gibi DNA’nın yıpranmasını veya karışmasını önlemektedir. Ancak insan hücreleri bölünürken telomerler kısalır ve kısalır. DNA çoğaltıldığında, RNA (DNA habercileri) telomerleri kısaltarak biraz farklı bir noktaya bağlanır. Sonunda bu hücre bölünemez hale getirir. Bu olduğunda hücre ölümüne veya hareketsizliğe neden olmaktadır.
1933’te Barbara McClintock (paylaşılmamış Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’nü alan ilk kadın) DNA hakkında ilginç bir şey fark etmiştir. Bir çeşit kromozom ucu olduğunu varsaymış, ancak onu sabit tutmuştur. 1970’lerde Elizabeth Blackburn (daha sonra çalışmaları için Nobel ödülü kazanan) dahil olmak üzere diğer araştırmacılar telomerleri keşfettiler.
Telomerler Yaşlanma Sürecini Nasıl Etkiler?
Telomerlerin yaşlanma ile ilginç bir bağlantısı vardır. Daha spesifik olarak, ne kadar uzun oldukları, vücudun biyolojik olarak kaç yaşında olduğunu yansıtmaktadır. Araştırma, kısa telomerlerin yaşlanma, kanser ve diğer hastalıklarla bağlantılı olduğunu bulmuştur. Bu konuda yapılan en büyük çalışma, ortalama telomer uzunluğundan daha kısa bir mortalite riski ile ilişkili olduğunu bulmuştur (telomer uzunluğunu kısalttığı bilinen yaşam tarzı faktörlerini kontrol ettikten sonra bile). En kısa telomerleri olanların 3 yıl içinde ölme olasılığı yüzde 23 daha fazla çıkmıştır. Telomerlerin kısalması, bağışıklık sisteminin azalması, kalp hastalığı, diyabet ve diğer hastalıklarla da ilişkilidir.
Ancak araştırmacılar, telomer uzunluğunun gerçekten yaşlanmaya neden olup olmadığını veya sadece yaşlanmanın bir işareti olup olmadığını belirleyememişlerdir. Her iki durumda da, telomer uzunluğu ilginç ve etkileyici bir sağlık Fakat yaşlandıkça sadece telomer kısalması meydana gelmez veya kısaltılmış telomerler diğer insanlardan daha hızlı yaşlanıldığını anlamına gelmez. Gerçekten şaşırtıcı olan, telomer uzunluğunun değişebilmesidir. Telomerler uzayabilir, esasen erken yaşlanmayı durdurabilir veya tersine çevirebilir.
Bu nedenle, yaşlanma süreci sadece bir şans veya genetik meselesi değildir. Telomerlere nasıl davranıldığı belirlenebilir. Özet olarak yorumlamak gerekirse telomerlerin işlevi, kişinin yedikleri ve yaşam koşullarının hücrelerini yenilenme biçimini daha iyi veya daha kötü olarak etkileyebildiğidir.
Çocuklarda Telomer Uzunluğu
İlginç bir şekilde, çocukların strese neden olan bazı yaşam olayları nedeniyle kısa telomerleri olduğu bilinmektedir. Aslında, araştırmalar bir annenin doğum öncesi stresi ne kadar yüksek olursa, bebeğin telomerlerinin uzunluğunun o kadar kısa olduğunu göstermektedir. Evde diğer erken stres faktörleri (ihmal gibi) daha kısa telomer uzunluğunun en güçlü göstergelerinden biridir. Bunun nedeni, bu erken stres faktörlerinin çocukları yetişkinliğe doğru takip etmesi ve potansiyel olarak kronik strese neden olmasıdır.
Bu konuda başka birçok araştırma var:
- Amerikan Pediatri Akademisi’nden yapılan araştırmalar, baba kaybının (ölüm, boşanma veya hapsetme yoluyla), özellikle erkek çocuklarda daha kısa telomerlerle önemli ölçüde ilişkili olduğunu göstermektedir.
- Journal of Pediatrics’te yayınlanan bir 2017 çalışmasında, daha kısa uyku sürelerinin çocuklarda daha kısa telomerlerle ilişkili olduğu tespit edilmiştir.
- Psikiyatrik Araştırmalar Dergisi’nde yayınlanan 2017 tarihli bir derlemesinde, erken stresin çocuklarda erken yaşlanma ve yaşa bağlı hastalığa neden olabileceği bulunmuştur.
Telomer uzunluğunun gerek yaşlanmaya vgerekse başka sağlık koşulları ile alakasına bakılmaksızın çocuklarda bu kanıt her durumda telomer uzunluğunun önemli bir sağlık belirtisi olduğunu göstermektedir. Bu kanıtların bir kısmı henüz yeterli olmasa da, telomerlerini kısaltan faktör stresli çocukların bile sağlıklarını iyileştirebileceğini ve daha sonra sağlıklı yaşam tarzı seçimleri ile telomerlerini uzatabileceğini bilmek cesaret vericidir.
Telomeraz: Telomerleri Uzatma
Telomerleri keşfeden araştırmacılar, telomerleri uzatmaya yardımcı olan bir enzim olan telomerazı da keşfetmişlerdir. Telomeraz, mikrop hücrelerinde, embriyonik kök hücrelerde ve bazı beyaz kan hücrelerinde aktiftir. Yeni araştırmalar, vücuttaki telomeraz aktivitesinin telomer uzunluğu üzerinde doğrudan bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. 2010 yılında yapılan bir araştırmada, farelerin düşük telomeraz yaşının daha hızlı olmasını sağlayacak şekilde tasarlandığı tespit edilmiş, telomeraz değiştirildiğinde, fareler daha sağlıklı hale gelmişlerdir.
Bununla birlikte, diğer araştırmalar telomerazın da bir dezavantajı olduğunu göstermektedir. Bu araştırma, kanser hücrelerinin büyüme için telomeraz gerektirebileceğini göstermektedir. Başka bir deyişle, yaşlandıkça telomeraz eksikliği aslında kansere karşı koruyucu olabilir. Fakat doğal telomeraz üretimine yardımcı olan faaliyet türlerinin (sağlıklı yaşam tarzı seçimleri) kansere neden olduğunu gösteren hiçbir çalışma yoktur. Ve birçok durumda, bu faaliyetlerin kanser riskine karşı koruyucu olduğu gösterilmiştir. Yani, telomeraz ile gen terapisinin potansiyel olarak kötü bir fikir olduğu görülmektedir. Ancak doğal üretim yeteneğini geliştirmek muhtemelen iyi bir durum olabilir.
Elizabeth Blackburn, sağlık psikoloğu Elissa Epel ile birlikte Telomere Etkisi isimli kitabında aynı fikirde olduklarını açıklamışlardır. Daha uzun telomerleri ve daha uzun bir “sağlık aralığını” desteklemek için sağlıklı yaşam tarzı seçimlerini önermektedirler. Blackburn ve Epel’e göre, sağlık süresi, bir kişinin yaşamında hastalıksız olduğu bir süreçtir.
Uzun Ömür Telomerlerle Nasıl Geliştirilir?
Yapay olarak vücuttaki telomeraz seviyelerini arttırmak bu soruya bir cevap olmayabilir, ancak vücudu optimize edilebilir. Böylece doğal olarak doğru miktarda telomeraz üretimi sağlanmış olur.
İşte telomeraz üretimi için en iyi araştırmalara dayanan bazı ipuçları:
Uzun Yaşamın Sırrı
Stresi Azaltmak
Gevşemenin ve stresin giderilmesinin genel sağlık için ne kadar önemli olduğu zaten bilinen bir gerçektir, ancak buna öncelik vermek için bir neden daha çıkmıştır. APA’ya göre, stres daha kısa telomer uzunluğunun en tutarlı öngörücülerinden biridir. Bu konudaki araştırmalardan örnekler vermek gerekirse:
- 2004 yılında yapılan bir çalışmada, hasta çocuklara bakan kadınların (sağlıklı çocuklara bakan kadınlara kıyasla) önemli ölçüde daha kısa telomerleri olduğu bulunmuştur.
- Stresli ev ortamlarından gelen Afro-Amerikan erkeklerin, 2016 tarihli bir makaleye göre, stresli olmayan durumlarda emsallerinden yüzde 40 daha kısa telomerler olduğu tespit edilmiştir.
- Bir 2016 incelemesinde, stres nedeniyle telomer uzunluğunda küçük ama önemli bir azalma bulunmuş, ancak yayın yanlılığı olabileceği konusunda uyarıda bulunulmuştur. Ayrıca uzun süreli “kronik” stresin daha büyük bir etkiye sahip olabileceğini ve incelenmesi gerektiğini belirtmektedir.
Stresi azaltmak için günlük olarak aktivite yapmak, genel sağlığı ve belki de telomer uzunluğunu iyileştirmek için uzun bir yol kat edilmesini sağlayabilir. İşte günlük aktiviteler için bazı fikirler:
- Günlük yürüyüşe çıkmak: Hafif bir egzersiz, stresi azaltmanın harika bir yoludur ve daha güçlü bir vücut inşa etmeye yardımcı olur. Yeni başlayanlar öncelikle ilk etapta hafif bir ter atmayı hedeflemeleri önerilir.
- Antioksidan açısından zengin gıdalarla sağlıklı bir diyet tüketmek: Antioksidanlar iltihaplanma ve oksidatif stresle savaşmaya yardımcı olmaktadır.
- Yeterince uyumak: Uyku hem yetişkinler hem de çocuklar için önemlidir.
- Toksinlerden kaçınmak: Evin iç mekânın havası bazen sağlığı etkileyecek kirliliğe sahip olabilir ve sık sık havalandırılması gerekir.
Egzersiz yapmak
Egzersiz sağlıklı bir yaşam için önemlidir ve araştırmalar göre telomer uzunluğu üzerinde de etkisi olabilir. Spor ve Egzersizde Tıp ve Bilim’de yayınlanan bir 2015 çalışmasında, bir kişi ne kadar çok egzersiz yaparsa, telomerleri de o kadar uzun olmaktadır. Bununla birlikte, sadece 10-15 dakikalık egzersiz bile telomer uzunluğu üzerinde bir etkiye sahiptir.
Diyet
Diyet sağlıklı bir yaşamın en büyük faktörlerinden biridir, bu nedenle telomer uzunluğunu da etkileyebileceği şaşırtıcı değildir. Amerikan Halk Sağlığı Dergisi’nde yayınlanan bir 2014 araştırmasında şekerle tatlandırılmış soda ve kısa telomerler arasında bir bağlantı bulunmuştur. Yapay olarak tatlandırılmış sodalar aynı etkiye sahip değillerdir
Ayrıca, yeterli vitamin ve mineral seviyelerinin telomerleri uzun süre tutmaya yardımcı olduğunu gösteren birçok çalışma vardır. Daha uzun telomerler için önemli olan bazı vitaminler ve mineraller şunlardır:
- D Vitamini: 2007 yılında yapılan bir çalışmada, daha yüksek D vitamini seviyesine sahip kadınların daha uzun telomerleri olduğu tespit edilmiştir. D vitamini ayrıca oksidatif stresi azaltan bir anti-enflamatuardır.
- Magnezyum: 2012 yılında yapılan bir çalışmada magnezyumun DNA’yı stabilize ettiği ve DNA replikasyonu ve transkripsiyonunu desteklediği bulunmuştur. Ayrıca telomer uzunluğunu arttırmıştır.
- K2 Vitamini: 2008 yılında yapılan bir çalışmada, K2 vitamini alımının uzun ömürlü olduğu bulunmuştur.
- Folat: 2009 yılında yapılan bir çalışmada, folatın DNA bütünlüğünün ve DNA metilasyonunun (telomer uzunluğunu etkileyen) korunması için önemli olduğu bulunmuştur.
- B12: 2016 yılında yapılan bir çalışmada yeterli B12 düzeyleri telomerlerin uzunluğu ile ilişkili bulunmuştur.
Ek olarak, Amerikan Klinik Beslenme Dergisi’nde yayınlanan bir çalışmada, antioksidanların telomer kısalmasına yol açabilecek oksidatif stresi (ve kronik inflamasyonu) azaltmak için önemli olduğu bulunmuştur.
Takviyeler telomer uzunluğunu iyileştirmede yardımcı olabilir, ancak antioksidan açısından zengin gıdalar C vitamini ve E kaynakları daha etkilidir.
Telomer uzunluğu genel sağlık ve biyolojik yaşın önemli bir göstergesidir. Neyse ki, telomer uzunluğunu optimize etmek ve erken yaşlanmayı önlemek için yapabilecek bazı yaşam tarzı seçimleri bulunmaktadır. Nihayetinde, genetik ve sağlıklı bir yaşam tarzı ile manipüle edilebilir.
Kaynak: ncbi.nlm.nih.gov
apa.org
sciencedirect.com
